| EwelinaSuchy |
|
|
| |
| Dołączył: 09 Paź 2009 |
| Posty: 93 |
Przeczytał: 0 tematów
Ostrzeżeń: 0/5
|
Płeć: Ona |
|
|
 |
|
 |
|
notatki od dr Mycawki dla wszystkich grup:
Modele i schematy zdaniowe
Centralną pozycję w zdaniu zajmuje czasownik. Każdy czasownik ma
zdolność do wyznaczania właściwego dla siebie schematu budowy zdania.
Właściwość ta jest ściśle powiązana ze znaczeniem czasownika. Jeśli
dany leksem czasownikowy ma różne znaczenia, to powstają wtedy często
różne schematy zdaniowe. Czasownik decyduje o liczbie otwieranych
pozycji, stopniu ich obligatoryjności, semantycznych właściwościach
składników uzupełniających, a także o strukturze tych wyrażeń.
Nieliczne czasowniki nie otwierają żadnej pozycji, por. Grzmi. Świta.
Inne otwierają od jednej do trzech pozycji. Uzupełnienia czasownika
dzielą się na obligatoryjne, czyli takie, których nie można opuścić w
zdaniu bez spowodowania jego niegramatyczności, i fakultatywne, czyli
takie, których usunięcie nie narusza konstrukcji gramatycznej, a
powoduje jedynie zubożenie przekazywanej informacji. Por. Podróżny
poprosił (kasjerkę) o bilet do Warszawy. > Podróżny poprosił o bilet
do Warszawy. > *Podróżny poprosił. Dyrektor przedstawił (ministerstwu)
plan restrukturyzacji zakładu. > Dyrektor przedstawił plan
restrukturyzacji zakładu. > *Dyrektor przedstawił. Sąsiad ukradł (nam)
samochód. > Sąsiad ukradł samochód. > *Sąsiad ukradł. Oprócz
składników, będących uzupełnieniami (obligatoryjnymi lub
fakultatywnymi) mogą występować w zdaniu składniki dodatkowe, nie
zapowiadane przez czasownik. Są nimi najczęściej rozmaite okoliczniki.
Takie składniki wzbogacają przekazywaną informację, nie należą jednak
do schematów zdaniowych. Por. schemat podstawowy: Uczestnicy wesela
przebywają w szpitalu. Zdanie rozbudowane: [Z powodu zatrucia
salmonellą] uczestnicy wesela przebywają w szpitalu [od dwóch dni].
W opisie polskich schematów zdaniowych należy ustalić najpierw
schematy szczegółowe. Formę wyrażeń uzupełniających opisuje się wtedy
za pomocą symboli wskazujących na ich właściwości gramatyczne. Jeśli
opis składniowy nie ogranicza się tylko do formy wyrażeń, jeśli
uwzględnia się w nim także funkcję członów zdaniowych, to można
wprowadzić ogólniejsze modele struktur.
Niniejszy opis jest dwustopniowy. Nadrzędne są modele ogólne, w
których konotowane przez czasownik człony określa się mianem części
zdania. W obrębie tych ogólnych modeli podaje się ważniejsze (wybrane)
szczegółowe schematy zdaniowe.
W opisie funkcjonalnym wyróżnia się następujące części zdania:
S – podmiot
O – dopełnienie
C – orzecznik
A – okolicznik
Decydujący o strukturze zdania czasownik jest oznaczany symbolem V.
W schematach szczegółowych wprowadza się następujące symbole:
nom – grupa nominalna (GN), której człon konstytutywny występuje
w mianowniku
gen – grupa nominalna, której człon konstytutywny występuje w dopełniaczu
dat – grupa nominalna, w której człon konstytutywny występuje w celowniku
acc – grupa nominalna, w której człon konstytutywny występuje w bierniku
instr – grupa nominalna, w której człon konstytutywny występuje
w narzędniku
prp – grupa przyimkowa wprowadzona przez przyimek
adi – grupa przymiotnikowa
adv – grupa przysłówkowa
inf – zdanie niefinitywne z czasownikiem w bezokoliczniku
sent – zdanie finitywne wprowadzone przez spójnik podrzędny
W poniższym opisie rezygnuje się z charakterystyki semantycznej
poszczególnych składników. W celu uproszczenia opisu w podanych
przykładach nie rozróżnia się obligatoryjnych i fakultatywnych członów
uzupełniających (te ostatnie, jeśli są zaznaczane, ujmuje się w
nawiasy okrągłe). Człony dodatkowe w danym przykładzie umieszcza się w
nawiasach kwadratowych: […].
Wszystkie schematy zdaniowe można podzielić na dwie duże grupy:
1. Zdania składowe zawierające S
2. Zdania składowe bez S (nie można go wprowadzić w żadnych okolicznościach).
W schematach zdaniowych z S podmiot może być wyrażony grupą nominalną,
np. Nasz sąsiad pojechał na wakacje. Niekiedy podmiot jest
sygnalizowany przez końcówkę osobową czasownika, np. Czytam
interesującą książkę. Czy zaparzyłaś kawę? (najczęściej w 1.i 2.
osobie). Gdy w strukturze zdaniowej występuje forma niefinitywna
czasownika, wtedy pozycja podmiotu jest zablokowana, np. Przywieziono
węgiel, ale: Woźnica przywiózł węgiel. Przyjemnie jest spacerować w
parku, ale: Piotr spaceruje w parku. Odrobiwszy lekcje, poszedł do
kina, ale: Kiedy uczeń odrobił lekcje, poszedł do kina. Zablokowanie w
takich strukturach pozycji dla S nie zmienia schematu zdaniowego
danego czasownika. I tak np. czasownik napisać realizuje schemat SVO,
por. Student napisał pracę magisterską. Realizacja bez S, np. Dobrze
jest napisać pracę magisterską w terminie, blokuje wprawdzie w tekście
możliwość wystąpienia S, niemniej schemat składniowy pozostaje w
dalszym ciągu ten sam, tj. SVO.
Podstawowy, najczęstszy typ stanowią zdania składowe z S. Wyróżnia się
wśród nich siedem podstawowych modeli:
1. SV
2. SVO
3. SVC
4. SVA
5. SVOO
6. SVOC
7. SVOA
Czasowniki realizujące schematy bez S są nieliczne. Można wśród nich
wyodrębnić pięć schematów:
1. V
2. VO
3. VA
4. VOO
5. VOA
Przejdźmy z kolei do szczegółowego opisu. W poszczególnych modelach i
schematach wymienia się wybrane czasowniki i podaje się przykłady ich
użycia w zdaniu.
I. Schematy zdań składowych z S
1. SV
Czasowniki realizujące taki schemat wymagają uzupełnienia w postaci S.
Podmiotem jest grupa nominalna w mianowniku.
fermentować: Wino fermentuje.
kłamać: Nie kłam. [Ciągle] kłamiesz.
krwawić: Jego rozbity nos [nadal] krwawił.
kwitnąć: Kwitną czereśnie.
nadchodzić: Nadchodzi lato. [Z zachodu] nadchodzi front niżowy.
naglić: Czas nagli.
oddychać: Chory oddychał [nieregularnie].
palić się: Świeca pali się.
pęknąć: Szklanka pękła.
płonąć: Płonie ognisko [w lesie].
przeziębić się: Przeziębiłem się [z powodu przemarznięcia].
rozsychać się: Świeże drewno rozsycha się.
spać: [W nocy] spałem [nie najlepiej].
śmiać się: Publiczność śmiała się [głośno].
umrzeć: Chory umarł [w nocy].
utrzymywać się: [Przez cały sierpień] utrzymywała się ładna pogoda.
zabłądzić: Turysta zabłądził [w lesie].
zahamować: Samochód zahamował [z piskiem opon].
zamarznąć: Woda zamarzła.
zasnąć: Pielęgniarka zasnęła [na dyżurze].
zatonąć: Okręt zatonął.
zatrąbić: Kierowca zatrąbił [parę razy].
zepsuć się: Kiełbasa zepsuła się [po tygodniu].
zgadzać się: Rachunek zgadza się.
zmieniać się: Pogoda zmienia się.
2. SVO
Czasowniki realizujące model z uzupełnieniami w postaci podmiotu i
dopełnienia rozpadają się na kilka podgrup różniących się formą
dopełnienia. Podmiotem jest niemal zawsze grupa nominalna w
mianowniku. W pozycji dopełnienia pojawia się najczęściej grupa
nominalna w bierniku. Warto zaznaczyć, że w formach zaprzeczonych
biernik jest zawsze zastąpiony przez dopełniacz, por.: Uczeń napisał
wypracowanie. Uczeń nie napisał wypracowania.
a) SVAcc
aresztować: Tajna policja aresztowała konspiratora.
boleć: Boli ją głowa.
czytać: Adam czyta list od koleżanki.
golić się: Paweł goli się [codziennie].
gotować: Gospodyni gotuje obiad.
kochać: Tomek kocha Kasię.
mieć: Muzeum ma dużą kolekcję obrazów.
myć: Sprzątaczka myje okna [w biurze] [raz w miesiącu].
nadać: [Na poczcie] nadała list polecony.
napisać: Znany poeta napisał nowy wiersz.
naprawić: Hydraulik naprawił zepsuty kran.
obronić: Oddział komandosów obronił fort.
oglądać: [Idąc ulicą], oglądał wystawy sklepowe.
opublikować: Profesor opublikował swój artykuł [w prestiżowym piśmie
amerykańskim].
otworzyć: Włamywacz otworzył drzwi [bezszelestnie].
policzyć: Policz wszystkie osoby znajdujące się na sali.
potępić: Potępił swych kolegów [za kolaborację z komunistami].
prać: [W każdą sobotę] prała bieliznę i koszule.
robić: [Latem] robimy przetwory [na zimę].
smażyć: [Wczoraj] gosposia smażyła konfitury.
stracić: Uniwersytet stracił wybitnego uczonego.
udowodnić: Czy możesz udowodnić swoje zarzuty?
ważyć: Lekarka waży niemowlę [na wadze lekarskiej].
woleć: Agnieszka [zawsze] wolała wysokich mężczyzn.
wytrzeć: Wytarł ręce [ręcznikiem].
zamknąć: [Wychodząc], zamknął drzwi.
zapomnieć: Zapomniała jego adres (rzadziej: jego adresu).
zdradzać : Niewierna żona [często] zdradza męża.
zjeść: [Na podwieczorek] zjadł kawałek tortu.
zmienić: Premier zmienił nieudolnego ministra.
znać: Sekretarka zna [biegle] język hiszpański. Znam dobrego fryzjera.
zobaczyć: Michał zobaczył [na dyskotece] swoją byłą dziewczynę.
zranić: Groźny bandyta zranił [ciężko] policjanta.
b) SVGen
bać się: Uczniowie boją się nauczyciela matematyki.
bronić: Oddziały polskie broniły placówki na Westerplatte [siedem dni].
chcieć: Bolszewicy chcieli tej wojny.
domagać się: Gangsterzy domagali się okupu.
nienawidzić: Adam nienawidzi kłamstwa i obłudy.
potrzebować: Rozrzutna kobieta [stale] potrzebuje pieniędzy.
słuchać: Grzeczne dziecko słucha swoich rodziców. Emeryci z sąsiedniej
klatki schodowej słuchali radia [całymi dniami].
szukać: Kilkudziesięciu policjantów szukało zaginionego dziecka.
użyć: Policja użyła gazów łzawiących.
c) SVDat
podobać się: Wystawa podobała się zwiedzającym.
poświęcić się: Córka naszych znajomych poświęciła się [bez reszty]
rodzinie.
udawać się: Wszystko mu się udawało.
wierzyć: Naiwni ludzie wierzą oszustom.
zmarznąć: Turyście zmarzły ręce.
d) SVInstr
kierować: Inżynier kierował budową mostu.
ruszyć: [Parę razy] ruszył łopatą.
rządzić: Król rządził krajem [przez trzydzieści lat].
sterować: Żeglarz [umiejętnie] sterował łódką.
zajmować się: Moim wychowaniem zajmowała się [tylko] matka.
e) SVPrp
kłócić się: Andrzej [stale] kłóci się ze swoją żoną.
należeć: Nie należałem [nigdy] do żadnej partii.
narzekać: Pacjent narzeka na bóle w klatce piersiowej.
panować: Joanna [zawsze] panuje nad nerwami.
patrzeć: [Z zainteresowaniem] patrzył na obraz.
polegać: [Zawsze] polegam na twoim zdaniu.
przespać się: [Nigdy jeszcze] nie przespali się ze sobą.
spóźnić się: Podróżny spóźnił się na pociąg.
tęsknić: [Od dawna] tęskniła za wielką miłością.
walczyć: Partyzanci walczyli o wolność ojczyzny.
wiedzieć: Co ty wiesz o świecie?
zastanawiać się: Czy zastanawiasz się [czasami] nad sobą?
zbuntować się: Podatnicy zbuntowali się przeciwko podwyżce podatków.
znać się: Znachorka znała się na ziołach.
zrezygnować: Córka sąsiadki zrezygnowała ze studiów.
f) SVInf
chcieć: Chcę iść na mecz. Chory nie chciał jeść niczego.
odważyć się: Chłopczyk [w końcu] odważył się zjechać na nartach w dół.
potrafić: On nie potrafi zrobić nawet herbaty.
próbować: [Po upadku na matę] bokser próbował się podnieść.
skończyć: [Za chwilę] skończę pisać artykuł.
starać się: Reżyser stara się udowodnić, że opowiada o Witkacym.
umieć: Czy umiesz pływać?
woleć: On wolał mieszkać w mieście niż na wsi. Uczniowie wolą pojechać
na wycieczkę.
zacząć: Światła zaczęły [powoli] gasnąć.
g) SVSent
czuć: Autorzy czują, że powinni wypowiadać się poważnie na temat
rzeczywistości.
obawiać się: Marek obawiał się, że żona dowie się całej prawdy.
przypuszczać: Detektyw przypuszcza, że to było porwanie.
przyznawać: Przyznaję, że mnie w tym filmie razi wszystko.
twierdzić: Twierdzę, że on jest słabym pisarzem.
wiedzieć: Wiedziałem, że mam rację.
zastanawiać się: Zastanawiam się, w jakim stopniu kino powinno być uniwersalne.
W powyższych przykładach i wielu innych w pozycji podmiotu występuje
grupa nominalna. W nielicznych pozycję tę wypełnia zdanie
niefinitywne lub finitywne, por.:
podobać się: Nie podobało mu się, że musi codziennie wstawać wczesnym rankiem.
zdarzać się: [Rzadko] zdarza mi się dostać dobry scenariusz.
3. SVC
W modelu tym pozycję orzecznika wypełnia najczęściej grupa nominalna w
narzędniku lub grupa przymiotnikowa, wyjątkowo zaś grupa przyimkowa.
a) SVInstr
być: Adam M. jest sławnym skoczkiem narciarskim.
czuć się: Czułem się nie tylko wykonawcą, ale też współautorem
wypowiedzi.
okazać się: Narzeczony Zofii okazał się skończonym draniem.
poczuć się: [W dojrzałym wieku] poczuł się Polakiem.
pozostać: [Mimo zmiany rządu] Marek P. pozostał ministrem.
stać się: [Wkrótce] stał się najlepszym studentem.
zostać: Syn kolegi został lekarzem.
b) SVAdi
być: Legioniści byli [w sobotę} całkowicie bezradni. Władze miasta są
coraz bardziej skłonne pójść obywatelom na rękę. On był ciągle zależny
materialnie od rodziców.
okazać się: Intensyfikacja lęku, zastosowana jako forma manipulacji,
okazała się niezwykle skuteczna.
poczuć się: [Zaskoczona nieoczekiwanym przebiegiem wydarzeń] Maria
poczuła się całkowicie bezradna.
stać się: Kraj stał się całkowicie zależny od sąsiadów.
c)SVPrp
być: Sukienka jest z bawełny.
pozować: Niektórzy rodzice pozują na silnych ludzi.
uchodzić: Uchodzi pan za przystojnego mężczyznę.
4. SVA
Niektóre czasowniki wymagają uzupełnienia w postaci okolicznika
(miejsca, sposobu, narzędzia, stopnia i miary). Występują one
najczęściej w postaci grupy przyimkowej, nierzadko przysłówkowej,
niekiedy nominalnej.
a) SVAdv
czuć się: [W domu] czuła się bezpiecznie.
ważyć: Bokser ważył bardzo dużo.
zachowywać się: Poseł P. zachowuje się [najczęściej] po chamsku.
zapominać: Dziadek często zapomina.
b) SVPrp
mieszkać: Jego siostra mieszka w Tarnowie.
nocować: Krysia nocuje [dzisiaj] u swojej kuzynki.
pozostać: Wszyscy pozostali na swoich miejscach.
przechodzić: Niewidomy przechodzi przez ulicę.
stać: Tłum ludzi stoi przed sklepem.
wsiadać: Pasażerowie wsiadają do samolotu.
wyjechać: Koleżanka wyjechała do Paryża.
wysiadać: Kobieta obładowana pakunkami wysiada z taksówki.
występować: Na Podkarpaciu występują złoża ropy naftowej.
zamieszkać: [Po wybudowaniu domu] zamieszkał na wsi.
zatrzymać się: [Po przyjeździe do Warszawy] zatrzymaliśmy się u
naszych krewnych.
znajdować się: Na południu znajdowała się rozległa pustynia.
żyć: Rodzina mojej żony żyje na wsi.
c) SVInstr
jeździć: Dyrektor jeździ mercedesem.
5. SVOO
a) SVAccDat
dać: [Na imieniny] kolega dał mu krawat.
podać: Kelner podał mu lampkę wina.
podarować: [W czasie studiów] podarowałem sobie beztroskie, cudowne
krakowskie życie.
poświęcać: Dobrzy rodzice poświęcają swój czas dzieciom.
przepisać: Lekarz przepisał choremu antybiotyk.
sprzedawać: Przekupki sprzedawały kwiaty przechodniom.
zadedykować: Poeta zadedykował najnowszy tomik wierszy swojej żonie.
zaproponować: Czy twój chłopak zaproponował ci małżeństwo?
zawdzięczać: Ranny zawdzięcza życie lekarzowi i pielęgniarkom.
zastąpić: Pies zastąpił im drogę.
b) SVAccInstr
zastąpić: Reżyser zastąpił gwiazdę początkującą aktorką.
c) SVGenDat
odmówić: Ciotka odmówiła pomocy swemu siostrzeńcowi.
zabronić: Lekarz zabronił choremu palenia.
d) SVAccPrp
porównywać: Wszyscy znajomi porównywali ją z matką.
przygotować: Asystent przygotował [dobrze] studentów do egzaminu.
zapewniać: Anna zapewniała swojego chłopca o dozgonnej miłości.
e) SVDatInf
zabronić: Miejscowe władze zabroniły pasażerom opuszczać statek.
6. SVOC
traktować: Stosunki polsko-amerykańskie traktujemy [dziś] jako
normalne.
uważać: Inni posłowie uważają go za politycznego awanturnika.
7. SVOA
W modelu tym w pozycji O występuje najczęściej grupa nominalna w Acc,
natomiast w pozycji A występuje przeważnie grupa przyimkowa, także
grupa przysłówkowa.
a) SVAccPrp
oddać: Podróżny oddał walizkę do przechowalni.
przenieść: Biskup przeniósł księdza do innej parafii.
trzymać: Sąsiadka trzyma oszczędności w bieliźniarce.
wyrzucić: Nauczyciel wyrzucił niesfornego ucznia z klasy.
wysłać: Prezes wysłał swego przedstawiciela do Warszawy.
b) SVAccPrp
traktować: Dlaczego traktujesz mnie źle?
c) SVPrpPrp
odnosić się: Wrogowie odnosili się do niego z respektem.
II. Schematy zdań składowych bez S
1. V
błyskać się: [Od samego rana] błyska się.
dnieć: [Już] dnieje.
grzmieć: [W nocy] grzmiało.
świtać: [Jeszcze] nie świta.
zmierzchać się: Zmierzchało się [wcześnie].
2. VO
a) VGen
przybywać: Wody [w rzece] przybywało [coraz więcej].
ubywać: [Od miesiąca] ubywa dnia.
b) VAcc
mdlić: [Od dłuższego czasu] mdli mnie.
c) VPrp
jechać: Jechało od niego [strasznie].
3. VA
być: Jest późno. Jest [już] ciemno. [Teraz] jest zbyt późno, żeby iść
na spacer.
robić się: Robi się ciemno.
4. VOO
a) VDatGen
brakować: [Stale] brakuje mi pieniędzy.
b) VDatPrp
zależeć: Zależy mi na tobie. Zależało mu na sympatii otoczenia.
5. VOA
być: Jest mi słabo.
powodzić się: Powodzi mu się całkiem nieźle. |
|
ale z tą czekolada to nie wiem, bo jeszcze utuczymy polonistyczną brać ;D
